اعتکاف ، بندگی ، عبودیت

واژه «اعتكاف» در معناهايى همچون: خود را باز داشتن، در جايى ماندن، گوشه‏نشينى براى عبادت و… آمده است و در شرع مقدس عبارت است از ماندن در مسجد به قصد بندگى خدا و عبادت. اين عمل به خودى خود مستحب است و به واسطه نذر و قسم يا عهد و اجاره و… واجب میشود.

« اعتکاف، عبارت است از ماندن در مسجد و درنگ در آن به قصد اینکه با آن، بندگی خدا نماید و لازم نیست عبادت دیگری غیر از ماندن در مسجد به آن ضمیمه شود، اگرچه احتیاط مستحب است. اعتکاف ذاتاً و در اصل شرع اسلام، مستحب است و گاهی با انجام دادن آن به سبب نذر یا عهد یا اجاره و مانند آنها واجب می‌شود.»(۳)
درباره‏ی فلسفه‏ی اعتکاف، سخنان بسیاری شنیده‌ایم؛ احادیث بسیاری نیز فضیلت این عمل مقدّس را می‌رساند؛ چنان که اَنَس نقل می‌کند:
«پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏و‏سلم در زمانی که مقیم بود، دهه‏ی آخر ماه رمضان را اعتکاف می‌کرد و هرگاه به مسافرت می‌رفت، سال بعد بیست روز معتکف می‌شد».(۴)
اما شاید این پرسش به ذهن خطور کند که ایا اصل عزلت و گوشه‌گیری پسندیده است یا نه؟ اگر این عمل پسندیده است، ایا باعث جدایی فرد از جامعه نمی‌شود؟ ایا این عمل، همان عزلت و گوشه‌گیری صوفیانه یا رهبانیت مسیحی است؟
پاسخ به این پرسش‌ها مجال گسترده‌ای را طلب می‌کند؛ در این مختصر می‌کوشیم تفاوت اعتکاف که سنّتی نبوی است، با رهبانیت و عزلتِ صوفیانه و … را بیان کنیم:

اعتکاف؛ عمل پسندیده، اما موقت
باید توجه داشت که اعتکاف، عملی دینی است، اما دین اسلام، دینِ اعتکاف نیست، بلکه دین تلاش، کار و حضور پرشور در اجتماع است؛ بدین معنا که اسلام، اعتکاف را عملی پسندیده می‌شمارد، اما به طور موقت، نه دائم! مثلاً مستحب می‌داند که فرد چند روز از سال را به اعتکاف بپردازد و از مسجد جامع شهر بیرون نیاید؛ اما موافق آن نیست که فردی بیشتر عمر خود را در مسجد به سر برد و از آن بیرون نیاید؛ همچنین موافق نیست فردی به جای تلاش برای تأمین معاش و حیات مادّی و معنوی، شبانه‌روز به اعتکاف بنشیند. در اسلام، اعتکاف امری موقتی است نه دائم! این‏گونه است که می‌گوییم اسلام دین اعتکاف نیست، هرچند اعتکاف در اسلام وجود دارد.
میمون بن مهران می‌گوید: در خدمت حسن بن علی علیه‏السلام نشسته بودم که مردی آمد و عرض کرد: ای پسر رسول خدا! فلانی از من مبلغی پول طلبکار است و می‌خواهد مرا حبس کند. امام فرمود: به خدا من پولی ندارم که بدهکاری تو را بپردازم. پس با آن مرد سخن گفت. میمون می‌گوید: امام کفش‌های خود را پوشید. من عرض کردم: ای پسر رسول خدا، فراموش کردید که در حال اعتکاف هستید؟ حضرت فرمود: فراموش نکرده‌ام، اما از پدرم شنیدم که از قول جدم رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏و‏سلم فرمود: هرکه در راه برآوردن نیاز برادران مسلمان خود بکوشد، چنان است که نه هزار سال، روزه‌دار و شب‏زنده‌دار، خدا را عبادت کرده باشد.(۵)
آنچه از این روایت برمی‌اید این است که مؤمنان در عین اهتمام به اعتکاف، نباید از تلاش‌های اجتماعی و کوشش برای برآوردن نیازهای همگان دریغ ورزند. پس دین اسلام، دین تلاش اجتماعی و کوشش فردی است.

اعتکاف، خاستگاه شرعی دارد نه سلیقه‏ای
اعتکاف از داخل شرع و شریعت سر برمی‌آورد و خاستگاه درون‏دینی دارد؛ یعنی بر طبق موازین شرعی و برآمده از آن است، به خلاف عزلت‌های صوفیانه که در بسیاری از مواقع برآمده از نفس افراد و سلیقه‌ها و برداشت‌های آنان است، تا آنجا که گاه، آنان خود اعتراف می‌کنند که راه آنها از شریعت جداست و به طریقت نزدیک است! و آشکار است که بین فعلی که منشأ آن، فرمان پروردگار باشد و فعلی که منشأ آن خواهش‌های نفسانی باشد، تفاوت بسیار وجود دارد.

اعتکاف؛ متفاوت با عزلت‏های صوفیانه
هدف از اعتکاف، جدایی چند روزه از تلاش‌های دنیوی و معیشتی، برای به یاد آوردن معاد و هدف آفرینش و سپس جدی کردن عزم برای تلاش خالصانه برای خدا و خدمت به خلق اوست؛ یعنی اعتکاف نوعی آمادگی برای تلاش و کوشش اجتماعی (البته در مسیر رضایت الهی) است، در حالی که عزلت‌های صوفیانه چنین اهدافی ندارد؛ از این رو گاه حالت دائمی پیدا می‌کند و هدف متعالی در آن منظور نمی‌شود.

اعتکاف و توجه به جایگاه محوری مسجد
در صدر اسلام و حتی قرون بعد از آن، مسجد جایگاه خاصی داشته است: محل ارسال پیام‌های حکومتی و اعلان‌های مختلف، محل تصمیم‌گیری‌های مهم در شهر، محل دادخواهی افراد، محکمه‏ی قضات، محل خواندن صیغه‌های ازدواج و طلاق، محلّ برگزاری نماز جمعه و … از این رو معتکف در مسجد (بویژه اینکه این اعتکاف در مسجد جامع شهر بوده) از اخبار و اطلاعات غافل نمی‌شده و از زندگی اجتماعی دور نبوده است؛ به خلاف گوشه‌گیری‌های صوفیانه که گاه در خانقاه (و به دور از مردمان) انجام می‌گرفته است.

اعتکاف؛ فرصتی برای تفکر
از اهداف اعتکاف، تفکّر بوده است. زندگی روزمره و اشتغال به آن، گاه فرد را دچار غفلت می‌کند و اعتکاف، فرصت خوبی برای تفکّر است تا اینکه انسان از حالت غفلت خارج شود و هوشیارانه به زندگی خود ادامه دهد، این عنصر در رهبانیت مسیحی و زندگی صوفیانه کمتر لحاظ می‌شود.
آری، اعتکاف سنت حسنه‌ای است که فرد را از غفلت خارج می‏سازد و عزم او را در حیات اجتماعی جدی‌تر می‏نماید و شخص درصدد جبران گذشته براید. اعتکاف، فرصت خوبی برای اعتراف است. چنان که نظامی گنجه‌ای گفته است:
زین دامگه، اعتکاف بگشای
بر عجز خود اعتراف بنمای

اعتكاف و اسلام
اعتكاف عملی است عبادی كه در شرع مقدس اسلام مستحب و در سنت نبوی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و سیره ی معصومین (علیهم السّلام) دارای جایگاهی رفیع و ارزشمند است كه همواره در انجام آن اهتمام می ورزیدند. اعتكاف از ریشه ی «عكف» و «عكوف» دارای معانی لغوی متعدد است كه به مفهوم واحد و مشتركی بر می گردد. یعنی «العكوف الاقبال علی الشیء و ملازمته علی السبیل التعظیم له» به چیزی روی آوردن و به خاطر تعظیم و احترام با آن همراهی كردن و در اصطلاح دینی به معنای ماندن در مسجد و توقف در آن به قصد طاعت و بندگی خداست «هواللبث فی المسجد بقصد التعبد»، این معنای عمومی و پذیرفته شده از سوی علمای اسلام و محققین دینی است و مراسمی كه امروزه در مساجد برگزار می شود، دقیقا ناظر به همین معناست. در عصر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز مراد و مقصود آن حضرت و مسلمانان از عمل به این سنت همین معناست و مفهوم بوده است.

اعتكاف در ادیان الهی
– اعتكاف در ادیان الهی سابقه ي ديرينه اي داشته و در اسلام استمرار يافته و احتمالا پاره اي از احكام و شرايط آن تغيير كرده است. علامه مجلسی (رحمت الله علیه) در بحارالانوار از اعتكاف حضرت سلیمان در بیت المقدس روایت كرده است. در شریعت حضرت ابراهیم اعتكاف جزو عبادات محسوب می شده و خداوند در قرآن كریم به ابراهیم و فرزندش اسماعیل دستور می دهد كه: خانه ی مرا برای طواف كنندگان، معتكفان و نمازگزاران پاك و تطهیر كنید همچنین علامه طباطبایی (ره) در المیزان می نویسد هدف حضرت مریم از دوری نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به سنت اعتكاف بوده است.
علامه حلی (ره) نیز در كتاب تذكرة الفقها به مشروعیت اعتكاف در ادیان پیشین تصریح نموده است؛ لذا شاید بتوان گفت اعتكاف دارای پیشینه ای به قدمت تمامی ادیان الهی و آسمانی است.

تاریخچه ی اعتكاف در ایران
سیر اعتكاف در ایران دارای فراز و فرود فراوانی است، اما آنچه كه به اجمال می توان گفت این است كه هر زمان علمای برجسته به اعتكاف اهتمام داشته اند و شرایط اجتماعی و سیاسی نیز اقتضا كرده، اعتكاف رواج يافته است از جمله در عصر صفوي به همت دو عالم بزرگ شيخ بهايي و شيخ لطف الله عاملى، اعتكاف رونق خاصی در شهرهای ایران یافت و یا در زمان آیت الله العظمی بروجردی همت زیادی در توسعه و رونق اعتكاف به كار رفت، تا جایی كه به دستور ایشان درس های حوزه تعطیل و معتكفان مورد تشویق و ترغیب قرار می گرفتند. اما در بیشتر دوران به صورت محدود در مساجد شهرهای بزرگ و مذهبی برگزار می شد و می توان این سنت نبوی را قبل از انقلاب تقریبا فراموش شده دانست.

اعتكاف پس از انقلاب
پس از انقلاب گرایش به معنویات موجب توجه مردم به سنت های حسنه ای چون اعتكاف شد و آثار و بركات فردی و اجتماعی این عبادت انسان ساز زمینه گسترش و رشد آن را فراهم نمود. از سال ۷۵با اقدامات و هماهنگی های سازمان تبلیغات اسلامی این سنت نبوی در سراسر كشور به گونه ای فراگیر مورد توجه قرار گرفت، به گونه ای كه هر سال آمار معتكفین افزایش یافت و خیل علاقه مندان و مشتاقان به ویژه جوانان و نوجوانان، رشد چشم گیری داشته است و اكنون از شعایر مهم در ایام البیض رجب به شمار می آید.

استقبال عموم
آمار رسمی در خصوص برگزاری سنت حسنه ی اعتكاف كه هر ساله از سوی سازمان تبلیغات اسلامی اعلام می گردد نشانگر این است كه تعداد شركت كنندگان در این مراسم، هر سال نسبت به سال قبل افزایش داشته است. چنانكه در سال گذشته در سراسر كشور، مجموعا تعداد ۱۴۴۶۵۴نفر در مساجد جامع جهت اعتكاف به مدت ۳روز حضور یافتند كه تعداد ۸۱۴۵۹نفر آنان را خواهران و ۶۳۱۹۵نفر را برادران تشكیل می دادند. اكثر معتكفین از میان اقشار جوان و نوجوان و دانش آموز و دانشجو و طلاب بوده اند، هر چند سایر اقشار نیز استقبال خوبی از این مراسم عبادی داشته اند.
در استان تهران در سال ۸۲ با ظرفیت ۸۶ مسجد جامع، حدود ۱۷ هزار نفر در سنت حسنه اعتكاف شركت كرده اند.

برنامه های جنبی اعتكاف
هر ساله همراه با اعتكاف كه به مدت سه روز در مساجد جامع برگزار می گردد، برنامه ها و مراسمی از سوی سازمان تبلیغات اسلامی و هیأت امنای هر مسجد برای معتكفین تدارك دیده می شود اهم برنامه های پیش بینی شده برای امسال به شرح زیر می باشد:
۱٫ تشكیل ستاد اعتكاف در استان ها و شهرستان ها و هماهنگی در جهت پذیرایی معتكفین.
۲٫ اعلام لیست مساجدی كه در سراسر كشور پذیرای معتكفین جهت ثبت نام خواهند بود.
۳٫ دعوت از سخنرانان و مداحان مشهور جهت اجرای مراسم در جمع معتكفین
۴٫ برپایی مراسم زیارت عاشورا، دعای توسل، دعای كمیل، دعای ندبه، مراسم دعا و مناجات و اعمال مشهور به ام داوود.
۵٫ اجرای برنامه های شبی با قرآن با دعوت از قاریان ممتاز كشور.
۶٫ برگزاری مسابقه ی روزنامه دیواری ویژه ی نوجوانان علاقه مند.
۷٫ چاپ و انتشار جزوه یا كتاب احكام اعتكاف و توزیع آنها در میان معتكفین.
۸٫ اجرای مراسم تواشیح توسط گروه های مختلف.
۹٫ تبلیغات جامع شهری نظیر: چاپ پوستر و بروشور، نصب پلاكارد و تراكت و بوم و تهیه ی تیزرهای تلویزیونی و زیرنویس های مطبوعاتی و غیره.
۱۰٫ توزیع فرم ویژه ی ارزیابی و سنجش در میان معتكفین مساجد.

مشكلات و موانع در اجرای طرح اعتكاف
برگزاری عمومی و سراسری این مراسم در مساجد جامع، قاعدتا مشكلات و محدودیت های خاص خود را در بردارد، اما سازمان تبلیغات اسلامی با همكاری ستادهای مردمی در طول برگزاری چندین ساله ی این مراسم توانسته بر بسیاری از این مشكلات و محدودیت ها غلبه كند و می توان گفت كه امسال نوعی وحدت رویه به دست آمده است. تذكر محدودیت های سازمان تبلیغات چندان ضروری به نظر نمی رسد و متصدیان و دست اندركاران امور مساجد و نهادهای ذیربط كه خود از بانیان و مروجین این سنت نبوی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هستند، تمام تلاش و اهتمام خویش را به كار بسته اند، تا آنها را رفع نمایند و این سنت را به نحو بایسته و شایسته ای كه در روایات مورد سفارش و تاكید قرار گرفته، برگزار نمایند، اما مشكل كمبود فضای مناسب برای پذیرایی از خیل عظیم علاقه مندان به این عبادت انسان ساز، به ویژه كمبود فضای لازم برای خواهران معتكف، شاید بزرگ ترین مشكل موجود باشد.

اهمیت اجتماعی و نتیجه ی اعتكاف
كه انسان كامل از دیدگاه اسلام دارای ویژگی هایی در ابعاد فردی و اجتماعی است. عمل كردن به وظایف اجتماعی با همه ی ارزش و اهمیتی كه دارد به تنهایی انسان را به كمال مطلوب نمی رساند، بلكه ورود به عرصه ي جامعه و فعاليت هاي اجتماعى، هرگاه با پشتوانه ای از ایمان و ویژگی های خاص فردی همراه نباشد، مایه ی سقوط انسان خواهد بود. بالعكس، پرداختن به مسئولیت ها و وظایف اجتماعی چنانچه دارای پشتوانه ای معنوی و برخاسته از پیوندی استوار با مبدأ هستی باشد ترقی و رشد انسان را به دنبال خواهد داشت.
از این رو ادیان الهی با آن كه انسان را به عرصه ی تلاش های اجتماعی و مسئولیت پذیری در برابر همنوعان فرا خوانده اند، هیچ گاه تقویت پیوند او با خداوند را از نظر دور نداشته اند و همواره شیوه هایی از درون گرایی و درون نگری در ادیان آسمانی وجود داشته است. اعتكاف فرصت گران بهایی است كه انسان می تواند خود را از دنیا و زنگارهای زندگی مادی جدا نموده و در خلوت با خدای خویش به راز و نیاز بپردازد و در این فرصت ارزشمند با نگاهی به عملكرد خود، خویشتن را مورد سؤال قرار داده و به جبران لغزش ها و كاستی ها بپردازد. اعتكاف در واقع نوعي خلوت و درون گرايي است براي ساختن انسان ها و جلوگيري از آفت خدا فراموشي و خود فراموشى. زیرا معمولا حضور پیوسته در عرصه ی كار و تلاش، به تدریج چه بسا انسان را از درون تهی كند. اعتكاف در مسجد و خلوت با یار فرصتی است كه انسان در فضای روحانی مسجد، پیوندش را با مبدأ هستی استوار نماید و به كاوش در انگیزه ها و روحیات خویش بپردازد و در راستای رفع نقصان بكوشد. گر چه این برنامه ی خودسازی برای همه ی اعصار تشریع گردیده است، ولیكن در عصر ما پرداختن به آن ضروری تر می نماید، زیرا با گسترش ابعاد زندگی ماشینی زمینه ی رشد بیماری «از خود بیگانگی» و «مسخ شدن انسان» بیش از هر زمان دیگر مهیا شده است. اعتكاف پاسخ به ندای درون است و فرصتی طلایی برای رو آوردن به «خود» و «خدا».منبع.. راسخون